ΠΛΟΥΡΑΛΙΣΜΟΣ - ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ

Είπαμε πιο κάτω για δυο παραδοσιακές σχολές σκέψεις στην παγκόσμια πολιτική σκηνή: τον ρεαλισμό/νεορεαλισμό καθώς και τον ιδεαλισμό/νεοϊδεαλισμό. Ο ρεαλισμός μιλά για την πολιτική της ισχύος και την ισορροπία των δυνάμεων. Ο ιδεαλισμός προτάσσει την ηθική και τον σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα. Αντίθετα με τον ρεαλισμό ο ιδεαλισμός απορρίπτει την ιδέα των κυρίαρχων κρατών –εθνών δίνοντας έμφαση σε ένα μοντέλο συνεργασίας και αλληλεξάρτησης μέσα σε μια παγκόσμια κοινωνία. Ο Kant (18^ος αιώνας) ανέπτυξε ένα όραμα παγκόσμιας κυβέρνησης με προοπτική την οικουμενική και παγκόσμια ειρήνη στην ανθρωπότητα. Η ιδέα μιας παγκόσμιας κυβέρνησης έγινε ξανά της μόδας στις αρχές του 1990 όταν ο τότε Γ.Γ. του Ο.Η.Ε. Boutros Boutros Ghali δήλωσε επισήμως ότι “ο νικητής στο τέλος του ψυχρού πολέμου θα είναι ο εκδημοκρατισμός των διεθνών σχέσεων και αυτός θα είναι ο νέος ρόλος των Ηνωμένων Εθνών”. Ο πρόεδρος των Η.Π.Α., George Bush, πρεσβύτερος, είχε παράλληλα διακηρύξει μια παγκόσμια «νέα τάξη πραγμάτων», που δεν θα βασιζόταν στην ιδεολογική σύγκρουση και την ισορροπία του τρόμου, αλλά στην κοινή αποδοχή διεθνών κανόνων και μέτρων ηθικής. Όλοι θυμόμαστε τα γεγονότα που σημάδεψαν αυτή τη δεκαετία: την προσάρτηση του Κουβέϊτ από το Ιράκ, τον Αύγουστο του 1990, τη συνθήκη στο Παρίσι τον Νοέμβριο του ίδιου έτους ανάμεσα στους αρχηγούς κρατών και κυβερνήσεων της ΣΑΣΕ (μετέπειτα ΟΑΣΕ) με την οποία έλαβε επίσημα τέλος ο Ψυχρός Πόλεμος, τον πόλεμο του Κόλπου, τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας, τον πόλεμο Κροατίας- Σερβίας, το 1991,τη μακροχρόνια αιματοχυσία Σέρβων, Κροατών, Μουσουλμάνων στη π. Γιουγκοσλαβία, τον πόλεμο Ρωσίας-Τσετσενίας, το 1994, την απομάκρυνση του Γ.Γ. του ΟΗΕ, Ghali από τις Η.Π.Α., το 1996, την «ανθρωπιστική επέμβαση» του ΝΑΤΟ για την απομάκρυνση των σερβικών δυνάμεων από το Κοσσυφοπέδιο, το 1999, και τον αεροπορικό βομβαρδισμό του Αφγανιστάν με κατάρρευση του καθεστώτος των Ταλιμπάν, το 2001, και την τρομοκρατική επίθεση στο World Trade Center και το Pentagon στις 11 Σεπτεμβρίου…

Έχει επέλθει μια δραματική αλλαγή στην ισορροπία της ισχύος μεταξύ των εθνικών κυβερνήσεων και των διεθνών αγορών. Όπως έλεγαν οι Marx και Engels «οι πόλεμοι έχουν πολύ βαθύτερες αιτίες από την πολεμολαγνεία θερμοκέφαλων με στολή» γι αυτό δυσανασχετούν με το διπλωματικό παρασκήνιο στη διάρκεια των πολέμων με αποτέλεσμα οι πόλεμοι να τραβούν σε μάκρος. Συγκρίνοντας την αγριότητα των πολέμων ανάμεσα σε μικρές αταξικές φυλές των στεπών για τους κυνηγότοπους πριν και κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα με την αταξική κοινωνία του μέλλοντος (τέλη 20^ου αιώνα και μετά) οι Marx και Engels διέβλεπαν ότι αυτή η (παγκόσμια) κοινωνία του μέλλοντος θα εγκαθιδρυόταν πάνω στη βάση μιας οριστικής υπέρβασης της σπάνης των αγαθών και συνάμα πάνω στη βάση της δημιουργημένης από τον καπιταλισμό παγκόσμιας αγοράς. Οι πόλεμοι του συμφέροντος στις πολιτισμένες ταξικές κοινωνίες μετάλλαξαν την αγριότητα των πολέμων στις στέπες σε απληστία και κτηνώδη μανία απολαύσεων, κυρίως στις περιοχές του «κέντρου» έναντι της «περιφέρειας» στην σημερινή εποχή της παγκοσμιοποίησης.

Ας πάμε όμως πίσω στον χρόνο με κάποια διάθεση να μετριάσουμε τις προσδοκίες για μια δίκαιη και ειρηνική παγκόσμια κοινωνία από τα πρακτικά αποτελέσματα σπουδαίων θεωριών, αναλογιζόμενοι τη νέα παγκόσμια “αταξία” ή την συνεχώς μεταβαλλόμενη διεθνή τάξη

Κατά τις δεκαετίες 1960 και ΄70 η πλουραλιστική θεώρηση πρότεινε διάχυση της εξουσίας σε πολλές ανταγωνιζόμενες ομάδες και σώματα. Με την παραδοσιακή του έννοια ο πλουραλισμός διακρίνει τη διαπερατότητα του κράτους απέναντι στον κρατοκεντρισμό της ρεαλιστικής θεώρησης. Απορρίπτει ως διαστρεβλωτική την παρομοίωση Burton περί μπιλιάρδου για το διεθνές σύστημα πολιτικής γιατί δεν λαμβάνει υπόψη την επιρροή παραγόντων όπως οι πολυεθνικές εταιρείες και οι ΜΚΟ και αδυνατεί να αναγνωρίσει την αλληλεξάρτηση των κρατών σε οικονομικά θέματα.

Η διεθνής πολιτική διαμορφώνεται από ένα πολύ ευρύτερο φάσμα συμφερόντων από τις εθνικές κυβερνήσεις κι έτσι είναι καλύτερα να μιλάμε για αυτονομία παρά για εξωτερική κυριαρχία στην παγκόσμια πολιτική σκηνή. Αλλά ακόμα κι αυτή η ιδέα της αυτονομίας αμφισβητείται αφού όλοι οι φορείς (κυβερνητικοί και μη) λειτουργούν εντός πλαισίου ελέγχων και περιορισμών που εμποδίζει την ανεξάρτητη κίνηση.

Η πλουραλιστική προσέγγιση προτείνει απομάκρυνση από την πολιτική της ισχύος και το εθνικό μεγαλείο. Η συνεργασία σε έναν ολοένα και πιο αλληλεξαρτώμενο κόσμο θα αποδειχτεί τελικά ακαταμάχητη στην αντιμετώπιση των προβλημάτων. Όταν η εξουσία κατανέμεται σε πολλούς ο ανταγωνισμός, που οδηγεί σε πολέμους, τείνει να αυτοαναιρείται. Άλλωστε ο πλουραλισμός θεμελιώθηκε σε φιλελεύθερες ιδέες και αξίες, που λένε ότι «ο πόλεμος δεν αποδίδει». Με τη λέξη «πόλεμος» προφανώς εννοούσαν τη μορφή των ένοπλων συγκρούσεων μεταξύ κρατών. Γιατί για τον Marx «πόλεμος» είναι μεν η συλλογική άσκηση ένοπλης βίας με σκοπό την επίτευξη συλλογικών σκοπών, αλλά τα συλλογικά υποκείμενα μπορούν εξίσου να είναι τάξεις ή έθνη και κράτη.

Στον μαρξισμό η έμφαση δίδεται στην οικονομική εξουσία και το διεθνές κεφάλαιο. «Η βιομηχανία και το εμπόριο αλλάζουν τον πολεμικό χαρακτήρα ενός λαού». Οι Marx και Engels πίστευαν ότι ο φιλελεύθερος-οικονομιστικός ειρηνισμός επιδιώκει να αντικαταστήσει τον πόλεμο, που δεν αποδίδει, με το εμπόριο που αποδίδει κέρδος στους αστούς και τον ατομικισμό τους εις βάρος των φτωχών και μη προνομιούχων.

Ο Marx ασχολήθηκε κυρίως με την ανάλυση της δομής του εθνικού καπιταλισμού και τις ανταγωνιστικές σχέσεις αστικής τάξης - προλεταριάτου. Στο Μανιφέστο του κομμουνιστικού κόμματος διακρίνεται μια διεθνιστική διάσταση όταν γράφει: «Προλετάριοι όλων των χωρών, ενωθείτε!». Ο μαρξισμός απευθύνεται στη διεθνή κατηγορία της τάξης που οργανώνεται οριζόντια και απορρίπτει την κάθετη οργάνωση της εξουσίας με τη διαίρεση του κόσμου σε ανεξάρτητα κράτη όπως θέλουν οι φιλελεύθερες και ρεαλιστικές προσεγγίσεις. Πιο ξεκάθαρη είναι η θεώρηση του καπιταλισμού ως διεθνές σύστημα στο κείμενο του Λένιν, το 1917, Ιμπεριαλισμός, το ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού, όπου υποστηρίζεται πως ο εθνικός καπιταλισμός επιδιώκει να διατηρήσει σταθερά τα επίπεδα κέρδους μέσω της απόσπασης υπεραξίας με αποτέλεσμα τη σύγκρουση των μεγάλων καπιταλιστικών δυνάμεων. Ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος ήταν ιμπεριαλιστικός αφού έγινε για τον έλεγχο των αποικιών στην Αφρική, την Ασία και αλλού.

Ωστόσο, ο ιμπεριαλισμός των αρχών του 20^ου αιώνα δεν αποδείχτηκε το τελικό (ανώτατο) στάδιο του καπιταλισμού ούτε η κρατική πολιτική απλώς η αντανάκλαση των καπιταλιστικών συμφερόντων. Οι σύγχρονοι μαρξιστές (ή νεομαρξιστές) αναγνωρίζουν αυτήν την άποψη, αποδέχονται τη «σχετική αυτονομία του κράτους» άρα πλησιάζουν την πλουραλιστική αντίληψη ότι η παγκόσμια σκηνή επηρεάζεται από πολλά σώματα, εθνικά, υποεθνικά και διεθνή. Η διαφορά μεταξύ κλασικού μαρξισμού και νεομαρξιστών είναι ότι ενώ ο Marx και ο Λένιν επικεντρώθηκαν στη δομή και την αντιπαλότητα διακριτών εθνικών καπιταλισμών, οι νεομαρξιστές αναλύουν την τάση για ανάπτυξη ενός παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος. Βασικό χαρακτηριστικό αυτού του συστήματος είναι η οργάνωση των ταξικών συμφερόντων σε διεθνή βάση μέσω της ανάδυσης των πολυεθνικών εταιρειών.

Οι πολυεθνικές εταιρείες δρώντας όπως τα κυρίαρχα κράτη στην παγκόσμια σκηνή τα εκτοπίζουν και χωρίζουν τον κόσμο σε περιοχές «κέντρου» και «περιφέρειας». Έτσι διασφαλίζουν τα μακροχρόνια συμφέροντα του παγκόσμιου καπιταλισμού: ο ανεπτυγμένος Βορράς με τεχνολογικές καινοτομίες και υψηλά σταθερά επίπεδα επενδύσεων είναι το «κέντρο» ενώ ο Νότος, ως «περιφέρεια» και πηγή φτηνού εργατικού δυναμικού, περιθωριοποιείται με αποτέλεσμα να ευδοκιμεί ο εθνοτικός εθνικισμός. Οι παγκόσμιες ανισότητες καθρεφτίζουν ανισότητες σε τοπικό επίπεδο, στο εσωτερικό των εθνικών οικονομιών. Η οικονομική παγκοσμιοποίηση μοιάζει να συμβαδίζει επομένως με την εθνική αποσύνθεση τουλάχιστον όσο το διπολικό σύστημα είχε αντικατασταθεί από την μονοκρατορία των ΗΠΑ μετά το 1990. Αλλά τα πράγματα στον αιώνα που διανύουμε θα αλλάξουν πάλι με την εμφάνιση νέων σημαντικών κρατών - παικτών όπως η Κίνα, η Ινδία, η Βραζιλία, με την κατάρρευση της μονοπολικότητας, με τις κυμαινόμενες συμμαχίες, τις νέες τεχνολογίες, την παγκόσμια διακυβέρνηση χάρη στις νέες τεχνολογίες και την αγορά… ομολόγων γιατί είναι πιο ισχυρά και από τον Θεό, όπως είχε πει ένας στενός φίλος του Bill Clinton όταν τον είχαν ρωτήσει σε τι θα ήθελε να μετενσαρκωθεί και απάντησε: «σε αγορά ομολόγων».