Μια εργασία για τη συμβολή του Κάντ στη γνωσιολογία και την επιστήμη του καιρού μας

ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΠΛΑΤΩΝΟΣ - ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΓΙΑ ΑΠΟΦΟΙΤΟΥΣ

                                    ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ – ΤΜΗΜΑ 8

ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΡΙΑ: Γιούλη Παπαϊωάννου

Εργασία της Αικατερίνης – Μιρέλλας Καλοστύπη με θέμα:

«Σε τι συνίσταται η συμβολή του Καντ στη γνωσιολογία και πώς αυτή σχετίζεται με την επιστήμη του καιρού μας;»

Απρίλιος 2015

         ΕΡΓΑΣΙΑ

Ο Ιμμάνουελ Καντ (1724-1804) επιδιώκει  να θεραπεύσει  τον ανθρώπινο λόγο (Λογική) από μείζονα ερωτήματα που τον βασανίζουν επειδή όχι απλώς δεν μπορεί να τα αποφύγει αφού τίθενται διαρκώς στον νου του εκ φύσεως, αλλά διότι και  δεν μπορεί, μετά λόγου γνώσεως, να δώσει απαντήσεις. Πρόκειται για μεταφυσικά/ οντολογικά ερωτήματα περί της δημιουργίας του κόσμου, την ύπαρξη του θεού, της ψυχής, του νου, την αρχή και το τέλος του κόσμου κ.ά.

Ο Καντ ζει σε μια εποχή που η επιστήμη χειραφετείται από τη μεταφυσική και προοδεύει ενώ η φιλοσοφία παίρνει μια επιστημολογική ερευνητική στροφή σε μια προσπάθεια να κατανοηθεί ο τρόπος που λειτουργεί ο ανθρώπινος νους και οι έμφυτες γνωστικές δυνάμεις του ανθρώπινου λογικού, που μπορούσαν να εκφραστούν μέσα από την ανακάλυψη της επιστημονικής αλήθειας. Ωστόσο, τον 17^ο αλλά και τον 18^ο αιώνα οι προσπάθειες σχεδόν όλων των φιλοσόφων διανοητών είναι ακόμα εξαιρετικά φορτισμένες θεολογικά. Ο ίδιος, που προέρχεται από οικογένεια με αυστηρή θρησκευτική παράδοση, προτεσταντικής ηθικής, θεωρεί ότι ο άνθρωπος φέρει την ευθύνη να χρησιμοποιεί το μυαλό του για να σκέφτεται, με σκοπό να γνωρίσει την αλήθεια δίχως έξωθεν χειραγωγήσεις διότι, όπως διακηρύσσει, «διαφωτισμός» σημαίνει λόγος που αυτονομείται από τις θρησκευτικές διδαχές της Αγίας Γραφής και ιδιαίτερα του χριστιανισμού, άρα είναι ο λογικός νους που πρέπει να πάψει να είναι φοβικός κατά τη διαδικασία αναζήτησης της αληθινής γνώσης μέσω της απάντησης ερωτημάτων που τίθενται σε σχέση με τη γνώση, δηλαδή Τι είναι γνώση, ποια είναι τα είδη της γνώσης, ποιες είναι οι αναγκαίες και ικανές συνθήκες για τη γνώση, ποιες είναι οι πηγές της γνώσης, ποια είναι τα όριά της, ποιο είναι το αντικείμενο της γνώσης;

Έτσι, ο Καντ, ξεκινά μια προσπάθεια να θέσει τη Μεταφυσική στον ορθό δρόμο της Επιστήμης και αναζητά μια νέα επιστημονική μέθοδο σκέψης που να θέτει τον Νου στο επίκεντρο για τη Γνώση. Θέλει τον νου του ανθρώπου απαλλαγμένο από το δόγμα ότι τα πράγματα υπάρχουν ανεξάρτητα και ανεπηρέαστα από τη δική του παρουσία (ρεαλιστική αντίληψη), αλλά, επίσης, και από το δόγμα ότι ό, τι υπάρχει είναι προϊόν της δικής του αντιληπτικής ικανότητας (ιδεαλιστική άποψη). Φέρνει στο ακαδημαϊκό προσκήνιο τη συζήτηση για το φαινόμενο και το πράγμα καθεαυτό, με σκοπό να αντικρούσει τον σκληροπυρηνικό εμπειρισμό/ σκεπτικισμό του Ντέηβιντ Χιούμ ότι είναι αδύνατον να γνωρίσουμε την εξωτερική πραγματικότητα, ότι δεν δικαιούμαστε να είμαστε βέβαιοι για τίποτα και ότι για όλα πρέπει να αμφιβάλλουμε.

Ο Καντ, επομένως, επιχειρεί σύνθεση των δυο φιλοσοφικών ρευμάτων γνωσιολογίας που βρίσκονται, τον 17^ο και 18^ο αιώνα, σε διαμάχη: τον ρεαλισμό με τον ιδεαλισμό (ή αντιρεαλισμό). Γεφυρώνει τον εμπειρισμό και τον ορθολογισμό, όπως καθιερώθηκαν οι όροι αυτοί στην ιστορία της φιλοσοφίας τον 19^ο αιώνα.

Σύμφωνα με την καντιανή οπτική δεν υπάρχουν αντικείμενα έξω από τη γνώση τους, και η θέση του δογματικού ρεαλισμού ότι γνωρίζουμε πράγματα καθεαυτά ανεξάρτητα από εμάς, καθιστά για εκείνον ακατανόητη τη σχέση υποκειμένου και αντικειμένου (ή παράστασης και αντικειμένου). Εισάγει λοιπόν τη διάκριση μεταξύ πράγματος καθεαυτού και φαινομένου και υποστηρίζει ότι η γνώση δεν εκπορεύεται από τα πράγματα, αλλά από τον νου. Αντιστρέφοντας τρόπον τινά την κοπερνίκεια επανάσταση στην αστρονομία, δείχνει ότι δεν ρυθμίζεται η γνώση μας προς τα αντικείμενα, αλλά τα αντικείμενα προς τη γνώση μας δηλαδή παραλληλίζει τον νου με τον ήλιο γύρω από τον οποίο περιστρέφεται η γη που φωτίζεται από αυτόν.

Ο Καντ θεωρεί πως όσο ο λόγος θα βρίσκεται εγκλωβισμένος στην εμπειρία και μόνο, ο άνθρωπος θα είναι καταδικασμένος να αποθηκεύει στο μυαλό του υπαρξιακά ερωτήματα δίχως τέλος και απαντήσεις. Θα αναγκάζεται δηλαδή να αναζητά γνωσιολογική διέξοδο σε θεμελιώδεις αρχές πέραν της εμπειρίας, οι οποίες όμως οδηγούν τον λόγο σε αντιφάσεις που δεν μπορούν να αντιμετωπισθούν π.χ. τα μεταφυσικά/οντολογικά φορτικά ερωτήματα περί ύπαρξης ή μη θεού, ψυχής, αρχής και τέλους του σύμπαντος κ.ο.κ. Αυτά, όμως, μπορεί να τελούν υπό διαρκή σύγκρουση, αλλά δεν σημαίνει ότι είναι ανύπαρκτα και ότι θα πρέπει να απορριφθούν.  Έτσι προτείνει να βασιζόμαστε μεν στην εμπειρία για να γνωρίσουμε την εξωτερική πραγματικότητα, αλλά επειδή η εμπειρία δεν αρκεί για τη βεβαιότητα - πόσο μάλλον για την καθολική γνώση - είναι απαραίτητο για κάθε είδος γνώσης να υπάρχει νοητικός εξηγητικός εξοπλισμός/μηχανισμός που μπορεί να λειτουργεί και χωρίς την εμπειρία, δηλαδή πριν από την εμπειρία, αλλά και μετά από αυτήν.

Εποπτείες και έννοιες: ο μόνος δρόμος για τη Γνώση

Τη φιλοσοφική ερευνητική πορεία του Καντ καθόρισαν σχεδόν σε απόλυτο βαθμό η Ευκλείδεια Γεωμετρία και οι νόμοι της Νευτώνειας Μηχανικής έτσι ώστε στο γνωσιολογικό τμήμα του έργου του Κριτική του Καθαρού Λόγου (δημοσιεύεται το 1781) να υποστηρίξει ότι οι κατηγορίες/ έννοιες a priori που συγκροτούν τον κόσμο είναι άχρονες, σταθερές και ότι είναι οι αναγκαίες προϋποθέσεις για την εμπειρική γνώση, τη γνώση των πραγμάτων του εξωτερικού κόσμου, δηλαδή τα φαινόμενα.

Ο Καντ θεμελιώνει φιλοσοφικά την επιστήμη της εποχής του εισάγοντας τις « a priori συνθετικές προτάσεις» που επεκτείνουν της γνώση μας για τα πράγματα στον χώρο και τον χρόνο (ευκλείδεια γεωμετρία και αριθμητική). Η νευτώνεια μηχανική, βασίζεται στις εκ των προτέρων (a priori) έννοιες/ κατηγορίες δηλαδή στις καθαρές έννοιες πάνω στις οποίες επικάθονται οι εμπειρικές έννοιες.  

Όπως υποστηρίζει ο Καντ, αυτές οι δυο μεγάλες επιστημονικές επιτεύξεις είναι πριν από την εμπειρία και βασίζονται στον τρόπο με τον οποίο είναι κατασκευασμένες οι δυο πηγές της γνώσης: 1) η αισθητικότητα, και 2) η διάνοια/νόηση/αυτενέργεια του νου.

Η αισθητικότητα του ανθρώπου, δηλαδή το να γίνεται δέκτης εξωτερικών πραγμάτων, είναι οι μορφές εποπτείας του χώρου και του χρόνου, ενώ η νόησή  του παράγει καθαρές έννοιες, εκ των προτέρων της εμπειρίας, δηλαδή δεν εξαρτώνται από την εμπειρία. Διότι δίχως τη νόηση δεν υπάρχει κόσμος παρά μονάχα ένα χάος ασύνδετων εντυπώσεων/εμπειριών, ένα κάτι απροσδιόριστο. Η ικανότητα του κάθε έλλογου όντος να συνθέτει συλλογισμούς, με βάση την τυπική Λογική[1], είναι η κρίση του ανθρώπου που αποτελεί γι αυτόν μονάδα γνώσης. Η κρίση είναι η σχέση μιας ανώτερης έννοιας προς μια κατώτερη που υπάγεται σε αυτήν. Παραδείγματος χάριν , στην κρίση «όλοι οι άνθρωποι είναι θνητοί» η ανώτερη έννοια είναι η έννοια της θνητότητας, η οποία εμπεριέχει μεταξύ άλλων την έννοια του ανθρώπινου σώματος, η οποία αναφέρεται σε ορισμένα αντικείμενα της εποπτείας (ανθρώπους). Άρα κάθε κρίση μπορεί να παρασταθεί ως μια σχέση εντός έννοιας – η ανώτερη έννοια εμπεριέχει κατώτερες έννοιες -  επομένως κάθε έννοια είναι κρίση. Ανακαλύπτει, όμως, ποιες κατηγορίες αντιστοιχούν και κρύβονται στις μορφές κρίσης.

Ο Καντ διακρίνει τις a priori έννοιες  - που δεν πρέπει να συγχέονται με τις έννοιες που σχηματίζουμε από τις εμπειρίες μας, δηλαδή τις εκ των υστέρων/ a posteriori έννοιες - σε 12 κατηγορίες, ταξινομημένες σε 4 ομάδες:

1) της ποσότητας όπου εντάσσει τις κατηγορίες α) της ενότητας - εν, β) της πολλαπλότητας- πολλά και γ) της καθολικότητας - ολότητας

2) της ποιότητας όπου εντάσσει τις κατηγορίες α) της πραγματικότητας, β) της άρνησης και γ) του περιορισμού

3) της αναφοράς όπου εντάσσει τις κατηγορίες α) της ουσίας και του συμβεβηκότος, β) της αιτιότητας και γ) της αλληλεπίδρασης

4) του τρόπου όπου εντάσσει τις κατηγορίες α) της δυνατότητας, β) της ύπαρξης και της αναγκαιότητας.

Ο άνθρωπος δεν μπορεί να σκεφτεί και ως εκ τούτου να γνωρίσει πράγματα χωρίς τις 12 κατηγορίες και έτσι λέει χαρακτηριστικά:

«Εποπτείες χωρίς έννοιες είναι τυφλές και έννοιες χωρίς εμπειρίες είναι κενές».

Υποστηρίζει ότι οι δυο επιστημονικές θεωρίες του Ευκλείδη και του Νεύτωνα ώστε να γνωρίσουμε τη Φύση είναι παντοτινές και μη ανατρέψιμες γεγονός που σημαίνει ότι βρέθηκε το σταθερό και ασφαλές εις το διηνεκές πλαίσιο γνώσης για τα φαινόμενα έστω και αν ο εσωτερικός παρατηρητής, ο εαυτός μας καθεαυτός, θα παραμένει μονίμως άγνωστος. Έτσι αντέκρουσε τον ακραίο σκεπτικισμό του Ντέηβιντ Χιουμ, ο οποίος αμφισβητούσε ακόμα και την ύπαρξη του εαυτού, λέγοντας ότι πρόκειται απλώς για μια δέσμη εμπειριών (εντυπώσεις και εικόνες των εντυπώσεων) και τίποτα άλλο. Ο Καντ θέτοντας το ερώτημα, Ποιος, όμως, είναι αυτός που κοιτάζει μέσα στον εαυτό μας κατά την ενδοσκόπηση; προϋπέθεσε έναν λειτουργικό μηχανισμό που μπορεί παρατηρώντας να γνωρίσει τα φαινόμενα των πραγμάτων αφενός με τις εποπτείες του χώρου και του χρόνου αφετέρου με τις καθαρές έννοιες, αλλά όχι τον εαυτό καθευατόν. Γεφυρώνοντας το χάσμα μεταξύ εποπτείας και έννοιας, σε αντίθεση με τους ακραίους εμπειριστές, εκφράζει την πεποίθηση ότι, ναι, ο άνθρωπος μπορεί κάτι να γνωρίζει χάρη στην εσωτερική του υπερβατικολογική συνείδηση που έστω και αν δεν μπορεί να παρατηρηθεί έτσι όπως τα πράγματα έξω, εντούτοις συνιστά έναν συγκροτητικό και οργανωτικό εξοπλισμό προς γνώση των πραγμάτων. Αναμφίβολα δίχως εμπειρία δεν υπάρχει γνώση, όμως ο λόγος υπάρχει για να καθαρίσει την εμπειρία από τυχόν σφάλματα.

Η Κριτική του Καθαρού Λόγου είναι εκείνο από τα έργα του που έκτοτε θεωρείται καθοριστικό για την πορεία της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας και ο ίδιος θεωρείται ως ο κατ’ εξοχήν εκπρόσωπος του ευρωπαϊκού διαφωτισμού. Η ανάλυση του στη γνωσιολογία θα κυριαρχήσει ολόκληρο τον 19^ο  αιώνα ως το αυτονόητο φιλοσοφικό υπόβαθρο κάθε επιστήμης.

Η καντιανή κυριαρχία, όμως, θα υποχωρήσει τον 20^ο αιώνα εξαιτίας της περαιτέρω προόδου στις Φυσικές Επιστήμες με τη νέα Θεωρία της Σχετικότητας του Άϊνστάϊν (:την Ειδική που δημοσιεύεται το 1905 και την Γενική το 1915) που ανατρέπουν την Νευτώνεια θεωρία και την αντίληψη που έχουμε για τη φύση. Ο Άλμπερτ Άϊνσταϊν δεν χρησιμοποιεί την Ευκλείδεια γεωμετρία[2] ενώ στην Κβαντική θεωρία η δύναμη της βαρύτητας είναι η μια από τις τέσσερις δυνάμεις που την προκαλούν[3].  Αυτές οι  κοσμογονικές επιστημονικές εξελίξεις ήταν επόμενο να επισύρουν και νέες φιλοσοφικές διεργασίες στους υπάρχοντες τομείς της γνωσιολογίας-οντολογίας-αξιολογίας και να γεννήσουν τον νέο τομέα της Φιλοσοφίας της Επιστήμης.

Αν τελικός αντικειμενικός σκοπός της Φυσικής είναι μια μοναδική, πλήρης, ενιαία θεωρία που να περιγράφει ολόκληρο το σύμπαν, τότε, εφόσον πράγματι κάποτε υπάρξει, θα καθορίζει τα πάντα μέσα στο σύμπαν, άρα λογικά θα καθορίζει και τις πράξεις μας. Σ’ αυτήν την τελολογική περίπτωση, οι πράξεις των ανθρώπων μας θα ήταν άραγε δυνατόν, έστω και θεωρητικά αυτή τη φορά, να καθορίζονται από έννοιες όπως βούληση, ελευθερία και ελεύθερη βούληση και ενδεχομένως να κινηθούμε ως άνθρωποι προς την καντιανή κατηγορική προσταγή «πράττε έτσι ώστε η ρυθμιστική αρχή της βούλησής σου να μπορεί συγχρόνως να καταστεί καθολικός νόμος»; Ή μήπως σε περίπτωση ανακάλυψης μιας μοναδικής ενιαίας και πλήρους εξηγητικής θεωρίας του κόσμου, οι πράξεις του ανθρώπου δεν θα έχει κανένα νόημα να υπαχθούν σε ηθικές ιδέες που παράγει ο λόγος ως ρυθμιστικό ιδεώδες της ανθρώπινης συμπεριφοράς;

Προσώρας, όμως, και παρά την κυριαρχία του Άϊνσταϊν και της κβαντικής θεωρίας, η θεωρία του Νεύτωνα εξακολουθεί να χρησιμοποιείται επειδή στις καταστάσεις που συνήθως αντιμετωπίζουμε η διαφορά των προβλέψεών της από τις προβλέψεις της γενικής θεωρίας της σχετικότητας είναι πολύ μικρή. Έτσι και το καντιανό σύστημα, παρότι έχασε την κυριαρχία του, εξακολουθεί μέχρι σήμερα να αποτελεί ενδιαφέρον πεδίο επιστημονικής μελέτης πάνω σε γνήσια φιλοσοφικά ερωτήματα περί φύσεως, δηλαδή την αναζήτηση της ουσίας των όντων, τα οποία είναι και ερωτήματα των επιστημών, που προσπαθούν επίσης να ανακαλύψουν την ουσία των συγκεκριμένων δικών τους αντικειμένων.

Πηγές/ βιβλιογραφία

Η εργασία αυτή βασίστηκε στην ανελλιπή παρακολούθηση των παραδόσεων μαθημάτων από τους κ.κ. Μιχαήλ Μαντζανά, Παύλο Κλιματσάκη, Άλκη Γούναρη, Νίκο Προγούλη και Θεόδωρο Δημητράκο (στο Τμήμα 8 Φιλοσοφίας του Προγράμματος Ακαδημίας Πλάτωνος – ΕΚΠΑ), την μελέτη και χρήση των προσωπικών μου σημειώσεων καθώς και όσων σημειώσεων οι διδάσκοντες ανάρτησαν στο e-class.

Επίσης, χρησιμοποιήθηκε υλικό από:

Αυγελής, Νίκος (2005), Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, επιμέλεια Αρχέλαος Κουτσούρης, Πέμπτη Έκδοση, Θεσσαλονίκη

Βαλλιάνος, Περικλής (2001), Οι επιστήμες της Φύσης και του Ανθρώπου στην Ευρώπη – Η επιστημονική επανάσταση και η Φιλοσοφική Θεωρία της Επιστήμης, Ακμή και υπέρβαση του θετικισμού, Τόμος Β’ Εκδόσεις Ανοιχτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα.

Πελεγρίνης, Θεοδόσιος (1998), Οι πέντε εποχές της φιλοσοφίας, Β’ έκδοση, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.

Chalmers, A. (1996), Τι είναι αυτό που το λέμε Επιστήμη; Μετάφραση Γ. Φουρτούνης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο.

March, Robert (1996), ΦΥΣΙΚΗ για ποιητές, μετάφραση Κωνσταντίνα Μεργιά, επιμέλεια Νίκος Κοτρίδης, Δίαυλος, Αθήνα.

Hawking, Stephen (1996), Το Χρονικό του Χρόνου – εικονογραφημένο, έκδοση αναθεωρημένη και επηυξημένη, μετάφραση Κωνσταντίνος Χάρακας, Κάτοπτρο, Αθήνα.

      

---

[1] Για την επιστημονική εγκυρότητα η διασκεπτική ενέργεια του νου, διέπεται από κανόνες, οι οποίοι βασίζονται σε τέσσερις υπέρτατες Λογικές Αρχές: της Ταυτότητας, της μη Αντίφασης, του Αποκλειόμενου Μέσου ή Τρίτου, και του Αποχρώντος Λόγου. Ο Καντ, έστω και δίχως εμπειρία περί της ύπαρξης θεού, δέχεται την ύπαρξή του ως αίτημα της ελεύθερης βούλησης του ανθρώπου ώστε να υπάρχει ηθικός/ενάρετος βίος τον οποίο αξίζει να ζει ο άνθρωπος, που με δική του ευθύνη καθορίζει. Αλλά και όταν το αποτέλεσμα του ενάρετου βίου δεν φέρνει ευτυχία στον ηθικό άνθρωπο, τότε, το αίτιο όλων των αιτίων (αυτό που περιλαμβάνει και τον εαυτό του δηλαδή ο θεός), θα επαναφέρει την αρμονία, θα υπάρξει αυτό που λέμε θεία παρέμβαση στην ασυμφωνία καθήκοντος και αποτελέσματος.

[2] Ο Αϊνσταϊν χρησιμοποιεί άλλες γεωμετρίες που προϋποθέτουν είτε θετική καμπυλότητα (Ρήμαν) είτε αρνητική καμπυλότητα (Λομπατσέφκσι) διότι οι τροχιές των φωτεινών σωματιδίων κοντά σε μεγάλες μάζες δεν είναι ευθείες, αλλά καμπυλώνονται. 

[3] Εκτός από τη βαρύτητα, επιτάχυνση στα σωματίδια προκαλεί η ηλεκτρομαγνητική δύναμη, η ασθενής πυρηνική δύναμη και η ισχυρή πυρηνική δύναμη.

ΤΟ ΛΑΪΚΟ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑ ΚΙ ΕΓΩ

Προφανώς ανήκω στη μειοψηφία. Αποδεικνύεται από πολλά, αλλά και από μόνο ένα γεγονός: δεν είχα ακουστά τον τραγουδιστή μέχρι την ημέρα που σκοτώθηκε. Όποτε άναβα την τηλεόραση να παρακολουθήσω ειδήσεις, σε μια μεγάλη σειρά καναλιών, επί σειρά ημερών, επί σειρά πολλών ωρών, το όνομα του τραγουδιστή για τον οποίο δεν ήξερα το παραμικρό, ήταν το βασικό θέμα ήχου και εικόνας. Ένιωσα παράξενα δεδομένου ότι, ναι μεν, ζω στον κόσμο μου, αλλά αυτός ο κόσμος μου δεν είναι δα και τόσο απομονωμένος από τον υπόλοιπο κόσμο άρα δεν ήταν νοητό πώς και δεν είχα ακούσει καν το όνομα ενός τόσο δημοφιλούς νέου τραγουδιστή. Όσο κι αν το ύφος, το στυλ, το περιεχόμενο της τέχνης του δεν περιλαμβάνεται στα δικά μου γούστα, ωστόσο, θα έπρεπε κι εγώ και άλλοι του δικού μου κόσμου τουλάχιστον να τον είχαμε ακουστά. Δεν βλέπω αρκετά τηλεόραση φαίνεται. Κάποιοι σαν κι εμένα είχε τύχει να αντιληφθούν τον θόρυβο που είχε δημιουργηθεί από κάποιον στίχο που θεωρήθηκε ότι προσέβαλε ένα μεγάλο εθνικό θέμα για το οποίο ο καλλιτέχνης μη γνωρίζοντας ή μη συνειδητοποιώντας τη σοβαρότητά του τελικά ζήτησε συγνώμη. Τέλος πάντων. 

Όταν αποφασίστηκε η σωρός του ανθρώπου να εκτεθεί σε λαϊκό προσκύνημα, είπα, Πάει είμαι εντελώς εκτός τόπου, διότι το θεώρησα υπερβολή εκ μέρους όποιων το αποφάσισαν για λόγους που προσωπικά δεν κατανοώ. Διότι πίστευα, και το πιστεύω, ότι σε λαϊκό προσκύνημα θα πρέπει, αν πρέπει, να εκτίθενται σωροί ανθρώπων που, με το εν ζωή έργο τους, τη σκληρή δουλειά και την προσωπικότητά τους υπηρέτησαν το κοινό καλό και ωφέλησαν την κοινωνία. Όμως συνήθως δεν είναι έτσι ενώ θα έπρεπε να είναι συνήθως έτσι. Αλλά στη ζωή και στον θάνατο προσκυνούμε εκείνους που αναδείχτηκαν σε είδωλα και ινδάλματα μιας μαζικής κουλτούρας άνευ ουσιαστικού αντικρίσματος στη βελτίωση των ανθρώπων ως ψυχοσωματικές οντότητες. 

Το ερώτημα που τίθεται είναι κρίσιμο: ποιον και για ποιον λόγο θαυμάζω και τον έχω ως πρότυπο; Σε ποιον θα ήθελα να μοιάσω, αν πρέπει να έχω κάποιο μοντέλο μίμησης κι αν δεν μπορώ να αποτελέσω εγώ ένα τέτοιο μοντέλο προς μίμηση; Η φήμη και τα χρήματα είναι αρκετά ώστε να θέλω να μοιάσω σε κάποιον; Προφανώς και είναι για τους περισσότερους ανθρώπους. Προφανώς γι αυτό ακολουθούμε και χειροκροτούμε όποιον έχει φήμη και χρήματα. Προφανώς και χαιρόμαστε παρόλα αυτά αν του συμβεί να ξεπέσει, εκτός αν ωφελούμασταν κι εμείς από αυτόν. Πάντως δεν λυπούμαστε γι αυτόν όταν δεν λυπούμαστε για εμάς. Και βρίσκουμε κάποιον άλλον να θαυμάσουμε μέχρι δακρύων από ζήλια που δεν είμαστε εμείς στην περίοπτη θέση του γενικού παραληρήματος στο πρόσωπό μας. Έτσι πορευόταν σχεδόν πάντα η ανθρωπότητα. Τι δεν καταλαβαίνω; Βάζω το ‘σχεδόν’ για να μην είμαι απόλυτη, αλλά έτσι πορεύεται η κοινωνία. Εκείνοι που την ωφέλησαν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο ξεχνιούνται ευκολότερα από εκείνους που την έβλαψαν. Και επειδή εκείνοι που τη βλάπτουν ωφελούνται οι ίδιοι, δίχως να τιμωρούνται, δεν ξεχνιούνται εύκολα και γίνονται πρότυπα προς μίμηση. Αυτός ο τραγουδιστής όμως ήταν αθώος γι αυτό είναι κρίμα.

Η αλήθεια είναι ότι έχω αρκετά χρόνια να πάω στα νυχτερινά μαγαζιά ή σε προεκλογική συγκέντρωση όπου ένας τραγουδιστής θα φάνταζε σαν μια μεγάλη φίρμα ακόμα κι αν δεν ήταν. Ναι, δεν αγοράζω ούτε κατεβάζω από το you tube τραγούδια και ομιλίες του συγκεκριμένου ηχοχρώματος κάθε είδους λαϊκής υποκουλτούρας. Ναι, δεν ανήκω ούτως ή άλλως σ’ αυτό το ‘κοινό’ αλλά και γιατί η οικονομική κρίση με έχει κάνει να ιεραρχώ πολύ αυστηρά πού θα ξοδέψω τον χρόνο μου, τον νου μου και τα χρήματά μου, έστω κι όταν είναι για το στιγμιαίο κέφι μου, και γιατί ξέρω πολύ καλά τι είδους ψυχαγωγία με “φτιάχνει και με ανεβάζει” και ποια ούτε με αγγίζει ούτε με αφορά. Η διαμόρφωση της ψυχοσύνθεσής μου στην πάροδο των αρκετών ετών ζωής μου με κατατάσσει οπωσδήποτε σε μια μειοψηφία της φυλής στην οποία, πάντως, εξακολουθώ να συμπεριλαμβάνομαι έστω και αν σε αντίθεση με τους περισσότερους, τη θεωρώ ως την πλέον περίοπτη ανάμεσα στους απλούς ανθρώπους. Το πρόβλημα σε αυτή τη φυλή όπου κι εγώ ανήκω, είναι ακριβώς οι άνθρωποι σαν κι εμένα που ζουν σε έναν ελληνικό κόσμο που καμιά σχέση δεν έχει με αυτόν τον κόσμο αφού τα τραγούδια και η διασκέδαση τύπου «καψούρα» με “χαλάνε”, όπως ακριβώς με χαλάνε και οι πολιτικοί ίδιου τύπου από τους οποίους είναι τίγκα και το κοινοβούλιο και οι κατά καιρούς κυβερνήσεις, με ελάχιστες όπως πάντα εξαιρέσεις. Όπως το επισήμανε σε σχετικό άρθρο γνωστού δημοσιογράφου τον κόσμο που μάζεψε ο αδικοχαμένος στο τροχαίο τραγουδιστής τον ζήλεψαν οι πολιτικοί. Πολιτικοί σταυροφόροι του καιρού μας, θα έλεγα εγώ, που πολύ θα ήθελαν να πλανεύουν τις καρδιές των “απλών” ανθρώπων με τα “τραγούδια” τους για τον πόνο και τις θυσίες των Ελλήνων που δεν τους βγάζουν πουθενά όπως δεν τους βγάζουν πουθενά οι πληγωμένες τους καρδιές από πλανημένα και ανάξια αισθήματα ‘καψούρας’. Δυστυχώς, αυτό ακριβώς συμβαίνει. Η μεγάλη δεξαμενή ψήφων και πωλήσεων στην Ελλάδα βρίσκεται ανάμεσά τους. Και ανάμεσά μας. Μα, δυστυχώς, για ανθρώπους σαν εμένα, αυτό είναι ακατανόητο. Μα τι άνθρωπος είμαι εγώ που δεν μπορώ να κλάψω, να προσκυνήσω και να δακρύζω για έναν δημοφιλή τραγουδιστή με την ευρεία έννοια; Διότι τραγουδιστές και τροβαδούροι είναι τρόπον τινά και πολιτικοί ακόμα και δημοσιογράφοι. Στενοχωρήθηκα πάρα πολύ για την απώλεια αξιόλογων κατά την κρίση μου ανθρώπων και δεν τους ξεχνώ ποτέ. Μα και πάλι κατά την κρίση μου που συνήθως ανήκει σε μειοψηφικό ρεύμα. Για ένα μονάχα λυπάμαι. Νομίζω ότι πολύ γρήγορα το δυστύχημα αυτό θα έχει ξεχαστεί, άσχετο αν ακόμα συζητιέται λόγω των αδιευκρίνιστων συνθηκών που οδήγησαν στον θάνατο το επώνυμο θύμα. 

Λυπάμαι τόσο πολύ με τον συλλογικό παραλογισμό γιατί ακριβώς θρηνούμε όταν παραδείγματος χάριν καθημερινά παρόμοια τροχαία ανά την Ελλάδα εξολοθρεύουν νέους κι ακόμα επειδή αγαπημένο ανάμεσα σε πολλούς φοιτητές ήταν αυτό το σύνθημα: «Παραμυθιάζομαι… Ξέρω πολύ καλά, έχω κοπεί #exetastiki». Και γελάμε. Είναι άραγε αυτή η γενική απώλεια του μέτρου το μεγάλο λάθος που κάνουμε; Είναι η αποτυχία κάθε προσπάθειας που σπανίως είναι σοβαρή και αποτελεσματική; Λυπάμαι και τους δυο νέους μιας  διαφήμισης που δεν θα μπορέσουν ποτέ να φτιάξουν μια δικιά τους μπύρα ανώτερη από την επώνυμη. Αν θα αλλάξουμε πρότυπα; Δύσκολο. Πολύ δύσκολο. Κάποιους δεν τους συμφέρει καθόλου να γίνουμε απαιτητικοί στην ποιότητα.

Αν ο χρόνος συνεχίζεται για πάντα προς τα πίσω;...

Don't forget to go home
"Ένα κομμάτι σου θα βρίσκεται πάντα εδώ..." είπε ο Γιόβαν
"Ναι, αλλά με τα υπόλοιπα τι θα γίνει;..." είπε η Μιλίτσα.

Ο χρόνος, η απόσταση, η επιτάχυνση της ζωής είναι αμείλικτη. Ποιος τολμά να το αμφισβητήσει; Ειδικά όταν οι βόμβες πέφτουν στο κεφάλι σου. Πώς γίνεται χιόνι το πούπουλο και σε σκεπάζει; Πώς γίνεται ξένος ο αδελφός κι ανύπαρκτη η πατρίδα σου; Ποιο γεγονός σε διώχνει απ' τη ζωή που νόμιζες δική σου και ποιο σε φέρνει πάλι πίσω για να ανακαλύψεις πως το βήμα που έκανες μόνος σου κι άλλο ένα, πιο καθοριστικό, που σε εξανάγκασαν να κάνεις, δεν σου άλλαξε μονάχα το όνομα, αλλά και τον ρόλο που παίζεις καθώς προσπαθείς να θυμηθείς ποιον αγαπούσες και κυρίως το γιατί. Μα κοιτάζοντας πίσω, βλέπεις πως αυτό το κάποτε, το πριν, το άλλοτε, το χτες, δεν υπάρχει και τότε απλώνεις στο χώμα τις σκιές των πραγμάτων και των ψυχών, μαζί και τη δικιά σου ύλη και μορφή.

Είχα καιρό να πάω στο θέατρο διότι η εμπιστοσύνη μου στις ελληνικές θεατρικές παραστάσεις έχει κλονιστεί. Συχωρέστε με, αλλά νομίζω έχουμε πρόβλημα πολύ σοβαρό στο θέμα των θεαμάτων και δεν ξέρω αν αυτό οφείλεται μόνο στην οικονομική κρίση ή και σε άλλους παράγοντες που έχουν στερήσει την έμπνευση από τους δημιουργούς ελληνικών θεατρικών και κινηματογραφικών παραγωγών. Τέλος πάντων δεν είναι της παρούσης αυτή η ανάλυση. Όμως...

Όμως, προχτές, Σάββατο 6 Ιουνίου 2015, χάρη στη φίλη μου τη Χρίστα Νικολάου, πήγα να δω μια θεατρική παράσταση της καλλιτεχνικής ομάδας Kolektiva Balkana! Και οι ελπίδες μου δειλά αναπτερώθηκαν. Το "δειλά" το εξηγώ στην τελευταία παράγραφο.

Μόνο δεκαπέντε παραστάσεις δόθηκαν σε μια μικρή σκηνή του Ιδρύματος Μιχάλη Κακογιάννη και προφανώς λίγοι θα προλάβατε να έχετε την τύχη να δείτε τη δουλειά μιας Ομάδας 9 νέων καλλιτεχνών, που διαχειρίστηκαν θαυμάσια ένα εξαιρετικά δύσκολο και διαχρονικό θέμα: τον πόλεμο, τον θάνατο, τον ξεριζωμό και τις πληγές των ανθρώπων που με βία άλλαξαν ζωή, χωρίς αυτή η ζωή να γίνει ποτέ καλύτερη.

Οικείο το θέμα των βομβαρδισμών του 1995 στη Γιουγκοσλαβία! Οικείο, ναι, και ξεχασμένο επίσης. Όπως άλλωστε όλοι οι βομβαρδισμοί και οι σκοτωμοί και οι καταστροφές που παίζονται στις ειδήσεις της τηλεόρασης. Δύσκολο θέμα, όπως καθετί τηλεοπτικά οικείο με το οποίο εξοικειωνόμαστε, τρώγοντας αμάσητες εικόνες αίματος και ερειπίων για βραδινό. Ε, λοιπόν, αυτό το ανοίκειο και μισοσβησμένο, αν όχι ολοκληρωτικά απωθημένο, γεγονός οι δραματικές συνέπειες του οποίου (π.χ. trafficking) είναι ολοζώντανες μέχρι σήμερα, αναπτύχθηκε πλήρως μέσα σε μόλις 70 λεπτά.

Διότι όταν ξέρεις τι θέλεις να πεις στους ανθρώπους, και η διαύγεια του πνεύματός σου είναι ακόμα καθαρή και ζωηρή είτε λόγω καλής εκπαίδευσης είτε λόγω νεανικής ενέργειας είτε λόγω πηγαίου ταλέντου και καλής συνεργασίας των συντελεστών του εγχειρήματος είτε λόγω συνδυασμού όλων αυτών των παραγόντων, τότε, το αποτέλεσμα θα είναι αναπάντεχα θετικό. Διότι από την προσπάθεια απουσιάζει η υποκρισία και από τον σκοπό η κερδοσκοπία. Δεν είναι μικρό πράγμα στις μέρες μας.

Και ήταν η πρώτη τους δουλειά! Η πρώτη τους δουλειά! Και θέλω να εκφράσω την ευχή αυτή η φρεσκάδα να μη μαραθεί πρόωρα σ' αυτή τη χώρα που χρόνια τώρα θάβει τα ταλέντα και την όρεξη των δημιουργικών ανθρώπων. Βαστάτε γερά, παιδιά της Kolectiva Balkana και αντέξετε τις αρνητικές συνθήκες στην Ελλάδα και να μη φύγετε. Διότι σε ανθρώπους σαν κι εσάς εναποθέτουμε πολλές από τις ελπίδες μας.

Περιμένοντας, λοιπόν, την επόμενη δουλειά σας, αλλά γιατί όχι και αυτήν την ίδια σε άλλες αίθουσες και σε άλλες πόλεις, συγκρατούμε τα ονόματά σας.

Ηθοποιοί: Δέσποινα Μπιμπίκα, Σπύρος Μαρκόπουλος
Σκηνοθεσία, Κείμενα: Δήμητρα Μητσάκη
Δραματουργική Επεξεργασία: Σταύρος Μαρκουλιδάκης
Σκηνικά-Κοστούμια: Ερμίνα Αποστολάκη
Φωτισμοί: Sylvain Faye
Μουσική: Πηνελόπη Γκίκα, Μαρία Κολτσίδα
Διεύθυνση Παραγωγής: Πάνος Υδραίος

Ένα θερμό χειροκρότημα είναι ό,τι εγώ μπόρεσα να σας προσφέρω ως αντάλλαγμα.

    

Τρύπια jeans και νεοφιλελευθερισμός

Είναι εκατονταετίες αν όχι χιλιετίες αν όχι από πάντα που οι φτωχοί άνθρωποι φορούν παλιά, φθαρμένα ρούχα. Εδώ και κάμποσα χρόνια, όμως, οι φτωχοί των δρόμων στις μεγαλουπόλεις του καπιταλισμού της νεοφιλελεύθερης εκδοχής ντύνονται σαν... πλούσιοι, αλλά βέβαια στο πιο αυθεντικό.

Να τι συνέβη: Καθώς οι νεόπτωχοι του νεοφιλελευθερισμού πλήθαιναν με γοργούς ρυθμούς και οι νεόπλουτοι αναγκαστικά έχαναν κάθε ενδιαφέρον για τους άθλιους με αποτέλεσμα στην κοινωνία να δημιουργούνται φοβερά χάσματα επιπέδων διαβίωσης και επιβίωσης και φθόνος επικίνδυνος, ο νεοφιλελευθερισμός σκέφτηκε μια λύση ώστε να ενσωματωθούν οι φτωχοί και να μην ξεχωρίζουν πολύ οι εύποροι από τους άπορους. Μια λύση, όμως, που ήταν πιο επικερδής για τον εμπνευστή της! 

"Θα κάνω μόδα τα τρύπια jeans" είπε και το 'κανε. Έγιναν  μόδα τα φθαρμένα jeans κι όσο πιο επιμελώς σκισμένα τόσο πιο καλά. Οι φτωχοί, νιώθουν λιγότερο περιθωριοποιημένοι ίσως και περισσότερο αποδεκτοί αφού είναι πια μες τη μόδα. Οι πλούσιοι, πληρώνουν για να φορέσουν ένα ολοκαίνουργο κουρελιασμένο ρούχο φίρμας και εκφράζουν, ίσως, άθελά τους, κάποια ιδιότυπη αλληλεγγύη στους φτωχούς σαν να τους λένε "Je suis aussi koureli". Τι κι αν ένας φορά ακριβό σκισμένο jean που το αγόρασε κι άλλος ένα ίδιο που το έχει από καιρό; Το κέρδος του εμπορίου μιας μόδας βγαλμένης από της ζωής τις πραγματικότητες μπορεί τελικά να αποβαίνει ωφέλιμο για όλους.

Μήπως νομιμοποιούμε τους πραγματικούς κουρελήδες; Μήπως βοηθάμε στο να συμφιλιώνονται με την κατάστασή τους; Μήπως αγοράζοντας ακριβή φαινομενική 'φτώχεια' εξωραΐζουμε άθελά μας την αληθινή; Διότι αν ξανασκεφτόμασταν τη βιομηχανία μόδας στην οποία σχεδόν όλοι ανεξαιρέτως, κυρίως νέοι, πέφτουν με τα μούτρα, μάλλον θα πετούσαμε από πάνω μας τα κουρελιασμένα παντελόνια κι αφού δείχναμε στον εμπνευστή τους τα βελούδινα οπίσθια μας, δεν θα ακολουθούσαμε ποτέ ξανά καμιά μόδα από εκείνες που αποσκοπούν στην ομογενοποίηση κίβδηλων φαινομενικοτήτων πλούτου και φτώχειας, καταχωνιάζοντας τον αυξανόμενο πληθυσμό των κυριολεκτικά 'ξεβράκωτων' - όπως τους αποκαλούσαν φωναχτά οι πλούσιοι του παλιού καιρού και εξακολουθούν να τους αποκαλούν, αλλά σιγανά, οι δήθεν αλληλέγγυοι νεόπλουτοι του τωρινού καιρού. Τουλάχιστον παλιότερα η φτώχεια δεν είχε καταντήσει trendy ώστε άνθρωποι χωρίς δεκάρα την τσέπη να νιώθουν και περήφανοι αν σκίστηκε όμορφα το jean στα γόνατα και ξέφτισε απ' άκρου εις άκρον. Είναι μόδα! Πού είναι το κακό;

Υπερβολές; Μπορεί. Αλλά ήταν μερικές σκέψεις που έκανα πρόχειρα στη μακρά διαδρομή με το τρένο, βλέποντας νέους με τρύπια παντελόνια κι ακούγοντας να συζητούν κάποια ανάρτηση στο Internet "ζητούνται αξιολογητές οίκων ανοχής" διότι καμιά δουλειά δεν είναι ντροπή. Είμαστε ιδιοκτήτες των εαυτών μας, άρα δυνάμει πλούσιοι. Φτωχός είσαι μονάχα όταν πιστέψεις ότι δεν είσαι πλούσιος. Πλούσιος είσαι μονάχα όταν πιστέψεις ότι δεν είσαι φτωχός. Άλλωστε αν η φτώχεια στην εποχή μας δεν είναι πια ντροπή εξίσου δεν είναι ντροπή και η χλιδή. Ο λιτός βίος είναι κάτι που ο καθένας ρυθμίζει για τον εαυτό του. Άλλος πεινάει λιγότερο και άλλος περισσότερο. Βέβαια, όταν δεν πεινάς και δεν κρυώνεις και ξέρεις πού είναι το σπίτι σου για να κοιμηθείς κάθε βράδυ, κάνε όσες παρατηρήσεις θέλεις και γίνε και πολιτικός αν σου αρέσει. Η μόδα είναι πολύ ισχυρό όπλο για να την πολεμήσεις. Βάλε τρύπιο jean από ακριβό μαγαζί και θα νιώσεις τη διαφορά από το δικό σου.

ΗΛΙΟΣ ΚΑΙ ΣΕΛΗΝΗ

Κόλλησε η σελήνη στον ουρανό
Δεν λέει να φύγει απο κεί
ξεχάστηκε για τα καλά
κι ενώ η νύχτα μαζεύτηκε από ώρα
το λευκό στρογγυλό της ίχνος
απολαμβάνει το γαλάζιο πέπλο
που άπλωσε πρωι πρωί ο ήλιος
να στεγνώσει απο τη βραδυνή υγρασία
Να 'τα τώρα
αντίκρυ το 'να στ' 'αλλο τα δυό σώματα
ουράνια χαμογελούν
γλεντούν γιορτάζουν και λικνίζονται
χωρίς καμιά βιασύνη για δουλειές
περασμένες οκτώ κι ακόμα
Μετά το ένα θα χαθεί
το άλλο θα μείνει εκεί
κι ύστερα προς το βράδυ
το ένα θα 'ρθεί
τ' αλλο θα μείνει λίγο και θα φύγει πάλι
Ποιός ξέρει; Τούτη την ώρα ή την άλλη;
Ποιός πρωί θα φύγει και ποιος θα έρθει βράδυ;
Γιορτάστε και χορέψτε
τώρα που είναι κατάλληλη η ώρα
Τώρα
που κι οι δυό είστε εδώ
που είναι Οκτώβρης κι είναι οκτώ
Ήλιου και Σελήνης πάθη
του φωτός και του σκότους
τον άτακτο κι ανεξέλεγκτο θεό
που παίζει με τη νύχτα και την κάνει μέρα
Γιορτάστε τον και χορέψτε τον
Πώς αλλιώς μαγευτικά μαζί του
Πώς αλλιώς να τα βγάλετε πέρα;

Πραγματικότητα και αλήθεια... ποιητικά

Είναι πώς χωρά
η πραγματικότητα
στις αισθήσεις σου κάθε φορά
η πραγματικότητα αυτή
ή κάποια άλλη
σε τούτη την ώρα
ή την άλλη
η ίδια πραγματικότητα
που έχει άλλη αλήθεια
τώρα κι ύστερα
με σένα
ή με άλλους
Γιατί αυτό κι όχι εκείνο;
Γιατί εσύ κι όχι εσύ;
Είναι πώς χωρά
η ψυχή σου εδώ
πώς περισσεύει εκεί
Πώς εγώ και πώς εσύ;
οι διαλυμένοι
οι κάποτε ενωμένοι
οι ξένοι τώρα
πώς κουβαλάμε μέσα μας
τόσους άλλους
παλιούς και νεοφερμένους
νικητές και νικημένους
η πραγματικότητα
γεμάτη έρωτα και μίσος
πότε εγώ και πότε εσύ

Ενα μέρος ποίησης

θεός χρόνος

Έχει η αγάπη προσθεσμία;

Έχει χρονοδιάγραμμα;

Τώρα αρχίζει

και σε λίγο

λήγει;

Η διάρκεια της αγάπης

πώς υπολογίζεται;

Χρόνια Πολλά

Πόσα χρόνια είχες αργήσει;

Να μου πεις "χρόνια πολλά"

Καλώς όρισες

κι ας άργησες χρόνια πολλά

Ξέρω καλά τι σου συνέβη

ξέρω τι σου συμβαίνει

Νομίζεις κι εσύ το ίδιο

πως δεν υπάρχει χρόνος

πως τελειώνει ο χρόνος

Αυτή η απιστία μας αποτελειώνει

Κι εγώ σου λέω

πως χρόνος υπάρχει άπειρος

Αρκεί να πιστεύεις πως υπάρχει

Να 'χεις πίστη στο θεό χρόνο

που ΄χει τόσα δώρα 

να σου φέρνει απ' τα ταξίδια

που πάει κι έρχεται και ξαναφεύγει

Μα πάντα ξαναγυρνά

Αν περιμένεις κι αν πιστεύεις

πως είναι πάντα παρών

ό,τι έζησες κι ό,τι ακόμα ζήσεις

πάντα παρόν θα είναι

πάντα παρόν μεγαλειώδες

Δεν ακούς τις καμπάνες;